**Ẩn Dụ Hoán Dụ: Phân Biệt Rõ Ràng Để Nắm Vững Kiến Thức**

Bạn đang gặp khó khăn trong việc phân biệt ẩn Dụ Hoán Dụ? Đây là một nội dung quan trọng trong chương trình Ngữ văn, và việc hiểu rõ sự khác biệt giữa chúng sẽ giúp bạn làm bài thi hiệu quả hơn. CAUHOI2025.EDU.VN sẽ giúp bạn nắm vững kiến thức về hai biện pháp tu từ này!

1. Ẩn Dụ Và Hoán Dụ: Những Điểm Tương Đồng

Về bản chất, ẩn dụ và hoán dụ có những điểm tương đồng nhất định:

• Sử dụng tên gọi sự vật, hiện tượng này để gọi tên sự vật, hiện tượng khác: Cả hai đều không trực tiếp nói về đối tượng mà sử dụng một hình ảnh khác để gợi liên tưởng. Về hình thức, hoán dụ giống ẩn dụ ở chỗ chỉ có một vế (vế biểu hiện), còn vế kia (vế được biểu hiện) được ngầm hiểu.
• Được sử dụng trong nhiều phong cách ngôn ngữ: Đặc biệt là phong cách ngôn ngữ nghệ thuật.

Do những điểm tương đồng này, nếu chỉ nhìn vào hình thức, bạn rất dễ nhầm lẫn giữa hai biện pháp nghệ thuật này.

2. Phân Biệt Chi Tiết: Sự Khác Nhau Giữa Ẩn Dụ Và Hoán Dụ

Để phân biệt rõ ràng, chúng ta cần đi sâu vào bản chất của từng biện pháp tu từ:

2.1. Ẩn Dụ

• Quan hệ tương đồng: Giữa hai sự vật, hiện tượng có mối quan hệ tương đồng, tức là giống nhau về một phương diện nào đó (hình thức, cách thức thực hiện, phẩm chất, cảm giác).
• Biểu hiện mối quan hệ tạm thời: Ẩn dụ tạm thời biểu hiện mối quan hệ giống nhau giữa hai sự vật. Cơ sở của ẩn dụ dựa trên sự liên tưởng giống nhau của hai đối tượng bằng so sánh ngầm. Về mặt nội dung, ẩn dụ phải rút ra nét cá biệt giống nhau giữa hai đối tượng vốn khác loại, không cùng bản chất. Nét giống nhau là cơ sở để hình thành ẩn dụ, đồng thời cũng là hạt nhân nội dung của ẩn dụ.
• Chức năng biểu cảm: Chức năng chủ yếu của ẩn dụ là biểu cảm. Hiện nay, ẩn dụ được dùng rộng rãi trong nhiều phong cách ngôn ngữ khác nhau, không chỉ trong văn xuôi nghệ thuật mà còn trong phong cách chính luận, nhưng nhiều nhất vẫn là trong thơ ca.

Ví dụ:

• Trăm năm đành lỗi hẹn hò/ Cây đa bến cũ con đò khác đưa (Ca dao). Trong ví dụ này, “cây đa bến cũ” có những nét tương đồng với những kỷ niệm đẹp, “con đò khác đưa” có ý nghĩa tương tự việc cô gái đã đi lấy người con trai khác làm chồng, đã thay đổi, xa nhau về tình cảm. Thông qua nghệ thuật ẩn dụ, tác giả dân gian đã chọn được hình ảnh quen thuộc, gợi nhớ, diễn đạt được một lời oán trách kín đáo.
• Dưới trăng quyên đã gọi hè/ Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông (Nguyễn Du). Trong ví dụ này, tác giả đã sử dụng hình ảnh “lửa lựu” để ẩn dụ cho việc mùa hè đến (cùng tính chất nóng). Đây là việc tác giả so sánh ngầm giữa tính chất của lửa và tính chất của mùa hè với nhau, tạo nên liên tưởng thú vị.

2.2. Hoán Dụ

• Quan hệ tương cận: Giữa hai sự vật, hiện tượng có mối quan hệ tương cận, tức là đi đôi, gần gũi với nhau (bộ phận – toàn thể; vật chứa đựng – vật bị chứa đựng; dấu hiệu của sự vật – sự vật; cụ thể – trừu tượng).
• Biểu thị mối quan hệ gần gũi: Hoán dụ biểu thị mối quan hệ gần gũi, có thực giữa đối tượng biểu hiện và đối tượng được biểu hiện. Hoán dụ không thể hiện sự giống nhau giữa hai đối tượng được đưa ra mà chỉ thể hiện sự đi đôi, sóng đôi, liên tưởng đến nhau giữa hai đối tượng.
• Cơ sở liên tưởng: Cơ sở của hoán dụ dựa trên sự liên tưởng kề cận của hai đối tượng mà không so sánh. Về mặt nội dung, cơ sở để hình thành hoán dụ là sự liên tưởng phát hiện ra mối quan hệ khách quan có thực, có tính chất vật chất hoặc logic giữa các đối tượng.
• Chức năng nhận thức: Chức năng chủ yếu của hoán dụ là nhận thức. Nó được dùng trong nhiều phong cách ngôn ngữ khác nhau, nhưng thường đắc dụng trong văn xuôi nghệ thuật, vì sức mạnh của nó vừa ở tính cá thể hóa và tính cụ thể, vừa ở tính biểu cảm kín đáo và sâu sắc.

Ví dụ:

• Kháng chiến ba ngàn ngày không nghỉ/ Bắp chân đầu gối vẫn săn gân (Tố Hữu). Trong câu thơ này, hình ảnh “bắp chân đầu gối vẫn săn gân” không chỉ một thực tế về cơ thể của các anh lính mà nhằm thể hiện ý nghĩa ca ngợi về ý chí chiến đấu của các anh bộ đội cụ Hồ, một ý chí dẻo dai, bền bỉ. Đây là hai hình ảnh gần gũi, đi đôi với nhau, được suy ra từ một sự liên tưởng phát hiện, chứ không hoàn toàn đồng nhất như tính chất của ẩn dụ.
• Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông/ Cau thôn Đoài nhớ trầu không thôn nào (Nguyễn Bính). Ở câu thơ này, câu đầu nhà thơ sử dụng nghệ thuật hoán dụ khi dùng “thôn Đoài” và “thôn Đông” nhưng ám chỉ đến “người ở thôn Đoài” và “người ở thôn Đông”. Ở câu thơ dưới, “cau” và “trầu” tương đồng với những người đang yêu nhau, đang nhớ nhau, tạo nên cách nói lắp lửng, thập thò, bóng gió của những đôi lứa yêu nhau nhưng còn ngại ngùng chưa dám ngỏ lời. (Ngoài nghệ thuật ẩn dụ và hoán dụ, việc nói “thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông” có thể được coi là việc tác giả đã sử dụng nghệ thuật nhân hóa).

2.3. Bảng So Sánh Tóm Tắt

Để dễ dàng so sánh và ghi nhớ, bạn có thể tham khảo bảng sau:

3. Tiêu Chí Phân Biệt Ẩn Dụ Và Hoán Dụ: Ba Bước Đơn Giản

Để phân biệt được ẩn dụ và hoán dụ, bạn có thể dựa vào ba tiêu chí sau:

3.1. Tiêu Chí Khái Niệm

Xem xét câu văn, câu thơ được đưa ra có đối tượng nào được nhắc đến, đối tượng nào là đối tượng được ngầm ẩn đằng sau. Sau đó, tìm hiểu quan hệ giữa hai đối tượng này là mối quan hệ tương đồng, giống nhau (thể hiện một trong bốn kiểu: hình thức; cách thức thực hiện; phẩm chất; cảm giác) hay là mối quan hệ tương cận, gần gũi, đi đôi cùng nhau (thể hiện một trong bốn kiểu đi cùng nhau là – bộ phận – toàn thể; vật chứa đựng – vật bị chứa đựng; dấu hiệu của sự vật – sự vật; cụ thể – trừu tượng).

Nếu giữa hai đối tượng (miêu tả và được miêu tả, ngầm ẩn đằng sau) là mối quan hệ tương đồng (không trải qua sự liên tưởng, suy tưởng) thì kết luận là ẩn dụ, nếu là mối quan hệ tương cận, gần gũi, đi đôi cùng nhau (cần có sự liên tưởng kề cận) thì là hoán dụ.

Ví dụ:

Xét câu văn “Dân tộc Việt Nam nay lại được đặt trước hai con đường: một là khoanh tay cúi đầu trở lại nô lệ; hai là đấu tranh đến cùng để giành lấy tự do và độc lập” của Hồ Chí Minh, chúng ta nhận thấy: Từ “khoanh tay cúi đầu” và tính chất “hèn hạ, kém cỏi, chấp nhận thua cuộc” là hai điều có mối quan hệ tương đồng với nhau, không cần trải qua sự suy tưởng, do đó kết luận đây là việc nhà văn sử dụng biện pháp nghệ thuật ẩn dụ.

Một ví dụ khác: “Hỡi cô yếm thắm loã xoã/ Lại đây đập đất trông cà với anh”. Trong câu ca dao này, hình ảnh “cô yếm thắm loã xoã” là hình ảnh được đối chiếu để mang ý nghĩa chỉ những cô gái hay ăn diện, rong chơi. Với ý nghĩa như trên, chỉ bằng dấu hiệu của cô gái (ăn mặc loã xoã) mà nhà thơ gợi dẫn đến phẩm chất của cô (ăn diện), đấy là hai điều có mối quan hệ tương cận, gần gũi, cần phải trải qua bước liên tưởng kề cận mới thấy được. Do đó, đây là câu ca dao mà nhân dân ta đã khéo léo sử dụng biện pháp nghệ thuật hoán dụ.

3.2. Tiêu Chí Phân Loại

Để rõ ràng về bản chất của chi tiết được sử dụng trong văn bản nghệ thuật là hoán dụ hay ẩn dụ, cách tốt nhất là bạn tự trả lời câu hỏi: Nếu là ẩn dụ thì đây là loại ẩn dụ nào trong bốn kiểu ẩn dụ? Còn nếu như là hoán dụ thì đây là loại hoán dụ nào trong bốn kiểu hoán dụ?

Trả lời và giải thích một cách rõ ràng về loại ẩn dụ/ hoán dụ đã nêu, bạn sẽ có cơ sở rõ ràng về kết luận của mình, tránh suy đoán theo cảm tính.

3.3. Tiêu Chí Nội Dung, Giá Trị Của Chi Tiết Nghệ Thuật

Tiêu chí này cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc xác định biện pháp thuật mà nhà thơ sử dụng là ẩn dụ hay hoán dụ.

Ví dụ:

Hươu cao cổ/ Có móc câu/ Gật gật đầu/ Trông ngộ quá/ Cho nắm lá/ Hươu không ăn/ Hươu vững tâm/ Làm việc nặng/ Yêu bến cảng/ Có bầy hươu/ Sớm lại chiều/ Cẩu hàng hóa (Định Hải – Hươu cao cổ). Đối với ví dụ này, “hươu cao cổ” là hình ảnh ẩn dụ cho chiếc cần cẩu, cách thức ẩn dụ là ẩn dụ hình thức (chiếc cần cẩu trông giống như hươu cao cổ). Xét về mặt nội dung của bài thơ, đối tượng hướng đến là trẻ em (cách ví von chiếc cần cẩu là chú hươu cao cổ là cách ví von hồn nhiên, ngộ nghĩnh dành cho trẻ thơ, khiến câu thơ trở nên dễ hiểu hơn). Nếu hiểu như vậy, câu thơ sẽ phù hợp hơn với đối tượng (không hiểu bài thơ sử dụng biện pháp hoán dụ, loại hoán dụ là loại lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật thì sẽ khiến câu thơ trở nên phức tạp, khó hiểu, khó giải thích về tư tưởng và dụng ý của tác giả).

Xét các ví dụ tương tự khác: (1) Nếu được sống một nghìn cuộc đời/ Với một trái tim như thế/ Buốt nhức vì giận hờn/ vì yêu/ vì nhớ/ Thì tôi chẳng bao giờ đổi/ Trái tim buốt nhức này/ để lấy một trái tim bình yên khác (Lâm Thị Mỹ Dạ). (2) Trái tim đừng lúc nào tĩnh vật/ Mà thiết tha đời như ngọn cây (Lâm Thị Mỹ Dạ). Trong hai ví dụ này, hình ảnh “trái tim” là hình ảnh khiến bạn băn khoăn là hình ảnh ẩn dụ phẩm chất hay là hình ảnh hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để chỉ sự vật. Khi hiểu theo trường hợp thứ hai, người đọc nhận thấy hợp lý với nội dung mà nhà thơ muốn phản ánh hơn. Bên cạnh mối quan hệ giữa “trái tim” và “đời sống tình cảm của người phụ nữ” là mối quan hệ tương cận, ở đây người viết muốn phản ánh không phải tính chất, phẩm chất của trái tim mà hơn cả là nhà thơ muốn khẳng định tính chất phong phú, phức tạp, nhiều cung bậc phong phú của tâm hồn người phụ nữ.

4. Bài Tập Vận Dụng: Luyện Tập Phân Biệt Ẩn Dụ Và Hoán Dụ

Dựa vào phần phân biệt ẩn dụ, hoán dụ kể trên, bạn hãy xác định và nhận diện ở những phần in đậm dưới đây đâu là câu văn nhà văn sử dụng biện pháp nghệ thuật hoán dụ, đâu là câu văn nhà văn sử dụng biện pháp nghệ thuật ẩn dụ.

(1) Hỡi anh đi đường cái quan/ Em xem khăn gói anh mang những gì?/ Hay là giận vợ ra đi,/ Anh cứ thú thật em thì mang cho (Ca dao)

(2) Hội trường đứng dậy vỗ tay đón chào diễn giả đang đến với niềm hưng phấn vô ngần.

(3) Em đi, như chiều đi/ Gọi chim vườn bay hết/ Em về tựa mai về/ Rừng non xanh lộc biếc/ Em ở, trời trưa ở/ Nắng sáng màu xanh tre/ Tình em như sao khuya/ Rải hạt vàng chi chít. (Chế Lan Viên)

(4) Đàn buồn, đàn lặng ôi đàn chậm/ Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân.

(5) Anh xin làm sóng biếc/ Hôn mãi cát vàng em/ Hôn thật khẽ, thật êm/ Hôn êm đềm mãi mãi/ Đã hôn rồi, hôn lại/ Cho đến mãi muôn đời/ Đến tan cả đất trời/ Anh mới thôi dào dạt… (Xuân Diệu, Biển)

(6) Mẹ ơi, con bận trăm công nghìn việc chứ có phải là con rảnh rỗi đâu!

(7) Tiếng ghi ta nâu/ bầu trời cô gái ấy/ tiếng ghi ta lá xanh biếc mấy/ tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan/ tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy (Thanh Thảo, Đàn ghi-ta của Lorca)

(8) Ôi trảng dầu những chiếc lá khô cong/ mỗi bước chân rì rầm tiếng nói/ Đêm hành quân qua nhiều đống lửa/ Bùng tự nhiên ngay giữa lối mòn/ thế hệ chúng tôi bùng ngọn lửa chính mình/ Soi sáng đường đi tới/ Có những đêm mưa quất bốn bề/ Giữa Tháp Mười không mái lá nương che/ Nước đã giặt phải đẩy xuồng băng trấp/ Lúc ấy chân trời là lưng người đi trước/ Vụt loé lên qua ánh chớp màn mưa

(9) Cả năm châu lục đều hưởng ứng

(10) Hái một nụ thơm em/ Là bước đầu biết khổ/ Hái thêm lá em mở/ Đau suốt đời ngẩn ngơ/ Khi vẫn là hai bờ/ Một dòng sông ngang trái. (Hoàng Cầm, Duyên kiếp)

(11) Chiều êm đềm, người thanh thản lại qua,/ Cây thốt nốt rắc nắng vàng xuống cỏ/ Lũ trẻ gấp những tàu bay nhỏ/ Thả la đà trên mặt cỏ xanh (Đào Ngọc Phong, Tượng đài chiến sĩ Việt Nam)

(12) Không, không thể ở bên này được/ Ngày mai, ngày mai, bọn giặc/ Cơn lũ gầm lên, thách thức (Trần Nhật Thu, Nhịp cầu em gái)

Đáp án (Lưu ý chỉ nên xem sau khi đã thực hiện xong bài tập vào vở bài tập)

• Những câu văn sử dụng nghệ thuật ẩn dụ: (3), (4), (5), (10), (11)
• Những câu văn sử dụng nghệ thuật hoán dụ: (1), (2), (6), (7), (8), (9)

Bạn tự giải thích nguyên nhân tại sao lại là hoán dụ, ẩn dụ dựa vào các tiêu chí đã phân tích ở trên: khái niệm, phân loại và nội dung câu thơ, tư tưởng mà nhà thơ muốn phản ánh.

Hy vọng với những kiến thức và bài tập trên, bạn đã có thể phân biệt rõ ràng giữa ẩn dụ hoán dụ. Nếu bạn vẫn còn thắc mắc, đừng ngần ngại truy cập CAUHOI2025.EDU.VN để tìm kiếm thêm thông tin và đặt câu hỏi!

Bạn muốn tìm hiểu sâu hơn về các biện pháp tu từ khác hoặc cần giải đáp những thắc mắc về văn học? Hãy truy cập CAUHOI2025.EDU.VN ngay hôm nay để khám phá kho tàng kiến thức phong phú và nhận được sự hỗ trợ tận tình từ đội ngũ chuyên gia của chúng tôi. Địa chỉ của chúng tôi là 30 P. Khâm Thiên, Thổ Quan, Đống Đa, Hà Nội, Việt Nam hoặc liên hệ qua số điện thoại +84 2435162967. CauHoi2025.EDU.VN luôn sẵn sàng đồng hành cùng bạn trên con đường chinh phục tri thức!